Aanhangers van mgr. Lefebvre hebben zich verenigd in een ‘Priesterbroederschap’ die de naam draagt van paus Pius X. Bij die naam denk ik aan liturgische hervormingen, maar ook aan zijn encycliek ‘Pascendi’ uit 1907 waarin hij het modernisme veroordeelde.
Wat ik daarvan moet denken weet ik niet. Ik begrijp dat het modernisme stelt dat geloofswaarheden afhangen van de tijd waarin ze geformuleerd worden. Dat kan er natuurlijk toe leiden dat je concludeert dat geloof iets relatiefs is en dat het helemaal niets uitmaakt wat je gelooft. Van de andere kant was de encycliek bijvoorbeeld wel een rem op het historisch onderzoek van de bijbel.
Maar het gaat mij vooral om de reactie tegen het modernisme: het integralisme. Sommigen begonnen overal in de Kerk modernisme te zien en trokken er met veel fanatisme tegen ten strijde. Het waren vooral katholieken die moeite hadden met de voorganger van Pius, Leo XIII. Die had met de encycliek ‘Rerum novarum’ de vorming van een katholieke arbeidersbeweging mogelijk gemaakt en hij had toenadering gezocht tot liberale regeringen en tot de anglicaanse, protestantse en orthodoxe kerken.
De integralisten probeerden Pius X voor hun karretje te spannen en prezen zijn ‘heilige onverdraagzaamheid’ – een term die beslist niet van hem afkomstig is – en maakten iedereen verdacht die in hun ogen modernistische ideeën aanhing. Omdat de integralisten aanhang hadden tot in het Vaticaan leidde hun gekonkel tot een crisis in de Kerk. Die episode is nu min of meer vergeten, maar de historicus L.J. Rogier besteedt er in zijn boek ‘Katholieke herleving, Geschiedenis van Katholiek Nederland’ uit 1956 nog uitgebreid aandacht aan. Hij constateert onder meer dat nogal wat Nederlandse integralisten in later fascistoïde partijtjes terecht zijn gekomen.
Helemaal gaat de vergelijking tussen de integralisten van vroeger en de aanhangers van Levebvre van nu natuurlijk niet op. Er zullen best wat mensen tussen zitten die gewoon meer wierook en Latijn in de mis willen hebben. Maar beide groepen deden hun uiterste best om de klok terug te draaien en zich in te graven tegen liberalen, democraten en andersdenkenden in het algemeen.
Pius X heeft wel geschriften van integralisten verboden, maar trad verder niet tegen ze op. Dat gebeurde pas toen er in 1914 een nieuwe paus was gekozen. Rogier vertelt dat er gezegd wordt dat hij een brief aan Pius X op zijn bureau vond. Hij maakte hem open en een aanklacht wegens modernisme te zijn tegen kardinaal Della Chiesa. Dat was hij zelf. Binnen twee maanden verscheen een encycliek waarin het integralisme werd veroordeeld door de nieuwe paus. De naam die hij had aangenomen: Benedictus XV.
