Eind jaar Religieus Erfgoed

Vandaag is het de laatste dag van het Jaar van het Religieus Erfgoed. Het begon in Utrecht met een manifestatie waarbij onder meer te horen was dat met name de rooms-katholieke kerk zich te weinig om haar kerkgebouwen bekommerde. Buiten stond een replica van een oud Utrechts kerkje, gemaakt van ijsblokken, te smelten bij temperaturen van om en nabij de 10 graden (boven nul).

Aan het eind van dit jaar is het klimaat in ieder geval voor ijskerkjes heel wat beter en ook voor stenen kerken ziet het er beter uit. Er is een degelijk strategisch plan voor de toekomst van het religieus erfgoed. Bovendien hebben de rooms-katholieke kerk in Nederland en de protestantse kerk samen een pleidooi gehouden voor het religieus erfgoed.

Onderbelicht bleef het roerend religieus erfgoed. Wat er in al die her- of neven te bestemmen kerken staat, loopt gevaar, vooral als het niet blinkt of er anderszins waardevol uitziet.

Meer seks a.u.b. Wat de paus niet zei

Wat hebben homo’s en het regenwoud met elkaar te maken? De paus heeft daar iets over gezegd volgens doorgaans betrouwbare bronnen als de bbc en rk.nieuwsnet. Een speurtocht op internet naar de tekst levert wel iets op over het regenwoud, maar niet over homoseksualiteit.

Blijkbaar ben ik niet de enige die zich afvraagt waar het bericht over de eigenaardige ecologische opvattingen van de paus vandaan komt. De Britse journalist Christopher Houwse kon het citaat ook niet vinden. Waar haalde de BBC dit in ’s hemelsnaam vandaan, vraagt hij zich af. Het woord ‘homoseksualiteit’ kwam helemaal niet voor in de gewraakte speech. Hij had het over het gevaar van vergrijzing dat een aantal westerse landen bedreigt. Houwse’s interpretatie: ‘More sex please, says pope’.

Uit het bericht op www.katholieknederland.nl blijkt dat de paus het inderdaad niet over homoseksualiteit heeft gehad, maar dat zijn woorden wel zo zijn te interpreteren:

Benedictus sprak niet expliciet over homoseksualiteit en het homohuwelijk. Wel wees hij er impliciet op dat de mens door de Schepper is voorgeprogrammeerd voor het heteroseksuele huwelijk. Zich daaraan conformeren maakt de mens vrij, aldus de paus. Dat weet de mensheid volgens hem al eeuwen.“Grote theologen van de Scholastiek hebben het huwelijk voor het leven tussen man en vrouw, gekwalificeerd als het sacrament van de schepping.”

Maar het blijft een feit dat hij niets heeft afgekeurd. Of moeten we zijn woorden zo interpreteren dat hij vindt dat iedereen moet trouwen en kinderen krijgen? Dan kunnen we ook concluderen dat hij het celibaat wil afschaffen.

Pius XII goed of fout?

Eigenlijk zou ik me, ik heb niet voor niets geschiedenis gestudeerd, dezer dagen intensief bezig moeten houden met de rol van paus Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog. Heeft hij nu talloze joden het leven gered of is hij nu juist mede schuldig aan de shoah?

Dat laatste is volgens mij niet het geval en daar blijf ik voorlopig bij. Natuurlijk zou ik me moeten verdiepen in de tegenargumenten die steeds weer worden aangevoerd, maar dit lijkt vooral op een herhaling van zetten. Er zijn nu eenmaal onderzoekers voor wie Pius XII per definitie fout was en die blijven graven naar bronnenmateriaal waarmee ze hun ideeën kunnen staven.

Toen ik geschiedenis studeerde sprak prof. Hans Blom, later directeur van het NIOD, zijn inaugurele rede uit waarin hij een einde maakte aan geschiedschrijving van de oorlog in goed-foutperspectief. De vraag of iemand goed of fout was, leidt niet tot een verklaring van wat er gebeurd is en geeft geen inzicht in de motieven van de personen die je onderzoekt. Dat heb ik destijds goed in mijn oren geknoopt en ook daarom laat ik de discussie over Pius XII voorlopig voor wat ze is: het geeft gewoon te weinig met geschiedschrijving te maken.

Deken ontslagen om zegen voor mannen

In Trouw stond vandaag (22 augustus) het bericht dat een deken in Duitsland ontslagen is omdat hij een homo-huwelijk heeft gezegend. Uit de Frankfurter Allgemeine blijkt dat het gaat om pastoor Peter Kollas uit Wetzlar (Hessen). Bisschop Franz-Peter Tebartzt-van Elst van het bisdom Limburg heeft hem vanwege die zegen ontslagen als deken.

Uit een artikel in de Süddeutsche Zeitung blijkt dat de twee mannen om wie het gaat na de voltrekking van hun burgerlijke huwelijk in de dom van Wetzlar om de zegen gingen vragen van een evangelische dominee en deken Kollas. Volgens de bisschop leek dit te veel op een kerkelijk huwelijk en daarom riep hij Kollas op het matje. Kollas blijft overigens gewoon pastoor in Wetzlar. Hij heeft verklaard dat het de eerste keer was dat hij zo’n zegen heeft gegeven en dat hij het niet meer zal doen.

De Frankfurter Allgemeine vraagt zich in een commentaar af hoe ver de katholieke kerk buiten de maatschappelijke werkelijkheid staat.

“Het is nu eenmaal een feit dat mensen van hetzelfde geslacht een relatie hebben. De katholieke kerk zou er goed aan doen voor serieuze en duurzame relaties van mensen van hetzelfde geslacht, die niet alleen een bevestiging voor de wet, maar ook de sympathie van de kerk voor hun relatie willen hebben, een plechtigheid, een symbolische kerkelijke handeling of viering te bedenken.”

Volgens een woordvoerder van het bisdom had het niet zo ver hoeven komen als de pastoor en het paar tevoren contact hadden opgenomen met de bisschop. Of hij een andere vorm voor de zegen zou hebben voorgesteld of dat hij de ceremonie gewoon verboden zou hebben, is niet duidelijk.

Oosterhuis voor priesterboord

Huub Oosterhuis vindt dat priesters een priesterboord moeten dragen. Hij zei dit op 30 juli in de rubriek ‘Theologisch elftal’ van Trouw in een discussie met Manuela Kalsky van het Dominicaans Studiecentrum. Beiden waren van mening dat er homoseksuele priesters moesten meevaren in de Gay Pride. Kalsky vond dat priesters net als politieagenten mee moeten varen in ambtskleding. In dit geval dient dat de herkenbaarheid van mensen die in de kerk werken. Daarmee overtuigde zij Oosterhuis die aanvankelijk met gefronste wenkbrauwen reageerde op deze suggestie. In zo’n geval heeft een priesterboord een functie, vond hij.

Zouden er nog meer situaties zijn waarin de herkenbaarheid van mensen die in de kerk werken belangrijk is. Het is toch zonde dat homoseksuele priester alleen voor de Gay Pride zo’n boord moeten aanschaffen?

Kerkelijke vrijwilligers onbetaalbaar

Uit het rapport ‘Tel je zegeningen’ dat gemaakt is in opdracht van de Rotterdamse gemeenteraad blijkt dat het vrijwilligerswerk dat vanuit de kerken wordt georganiseerd een waarde vertegenwoordigt van 120 miljoen euro per jaar. Het gaat hierbij onder meer om ziekenbezoek, relatietherapie, taallessen, buurtwerk, hulp aan daklozen en prostituees, gratis maaltijden en financiële noodhulp. Als de Rotterdamse cijfers op nationale schaal worden toegepast dan is het bedrag dat kerkelijke vrijwilligers de samenleving besparen ongeveer drie miljard euro.

Dat doet me denken aan de tijd dat katholieke organisaties zoals scholen en ziekenhuizen nog grotendeels draaiden op vrijwilligers: religieuzen die geen salaris ontvingen. Na 1960 leek het alsof de rol van de kerken op dit gebied uitgespeeld was. De congregaties van zusters en broeders zijn aan het uitsterven en de overheid leek alle vormen van zorg over te nemen van de kerken. Maar nu blijkt dat dit niet gebeurd is. Kennelijk kan de overheid niet overal voor zorgen en hebben de kerken een onvervangbare maatschappelijke rol. De lekenvrijwilligers hebben in zekere zin de rol van de religieuzen overgenomen.

Opvallend is ook dat de migrantenkerken net zo veel inbreng hebben als de katholieke en protestantse kerk. Het rapport wijst erop dat de sociale activiteiten van deze gemeenschappen van allochtonen de integratie in de Nederlandse samenleving bevorderen. Het zou te ver gaan om dit een nieuwe verzuiling te noemen, maar toch lijkt het erop dat een zekere mate van ’soevereiniteit in eigen kring‘ niet betekent dat men zich afkeert van de maatschappij.

Bron: Trouw

Katholieken achter Obama

Wie de meerderheid van de Amerikaanse katholieken achter zich weet te krijgen, maakt een grote kans de presidentsverkiezingen te winnen. Dat blijkt uit een artikel in het weekblad Time van deze week. Veel katholieken - de een kwart van de bevolking uitmaken - steunden Bush vanwege zijn anti-abortusstandpunt en zijn afwijzende houding tegenover het homo-huwelijk. Maar nu groeit onder hen de ontevredenheid over zijn sociale beleid en het voortduren van de oorlog in Irak.

Barack Obama speelt hierop in door zich op de katholieken te richten. Een speciaal team traint katholieken om hun steun voor Obama uit te leggen aan vrienden en buren. Vooraanstaande katholieken voeren campagne voor Obama in staten die de doorslag kunnen geven bij de verkiezingen. In tegenstelling tot Bush richt de republikeinse kandidaat John McCain zich niet speciaal tot de katholieken. Of hem dit het presidentschap gaan kosten, zal in november blijken.

Op 27 juni werd Raymond Leo Burke (59) benoemd tot prefect van het Hoogste Gerechtshof van de Apostolische Signatuur, de hoogste rechtbank van het Vaticaan. De Amerikaanse journalist John. L. Allen jr. boorde zijn contacten in Rome aan om meer te weten te komen over deze ‘vriendelijke’ en ‘betrouwbare’ jezuïet en schreef erover in zijn column.

De kleren van de paus

Volgens de Zwitserse theoloog Hans Küng wantrouwen veel protestanten paus Benedictus XVI omdat hij kleding draagt uit de tijd van paus Leo X (1475-1521). Dat heeft hij volgens het persbureau Kipa geschreven in de Süddeutsche Zeitung. Leo X was een levensgenieter die voor zijn opvolger een lege schatkist achterliet. Bovendien nam hij de bezwaren van Luther tegen de misstanden in de Kerk niet serieus, waardoor hij mede verantwoordelijk is voor de breuk tussen de lutheranen en de rooms-katholieke kerk.

Dat Benedictus verschijnt in “ijdele, kostbaar nagemaakte liturgische gewaden” zou veel protestanten in hun sceptische houding tegenover de paus bevestigd hebben, schrijft Küng. Hij heeft ook bezwaar tegen zijn vasthouden aan het celibaat en aan het verbod van het gebruik van voorbehoedsmiddelen. Volgens Küng is er tijdens het pontificaat van Benedictus helemaal niets veranderd, behalve “een late schuldbekentenis voor de ontelbare gevallen van pedofilie onder katholieke priesters”.

Küng was net als de paus hoogleraar aan de universiteit van Tübingen. Hij verloor zijn aanstelling omdat hij het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid niet aanvaardde. Drie jaar geleden deed Benedictus een opzienbarende stap door zijn vroegere collega uit te nodigen voor een gesprek, dat vier uur duurde.

Ondanks het gesprek met Benedictus is Küng een onvervaard criticus van de kerk gebleven. Het is wel de vraag of hij wat de kleding van de paus betreft niet de plank misslaat. De Heilige Vader veroorzaakte met kerstmis 2005 nogal wat opschudding door met een muts te verschijnen die lijkt op die van de kerstman. Het bleek echter een camauro te zijn; een pauselijk hoofddeksel dat sinds de tijd van paus Johannes XXIII (†1963) in onbruik was geraakt.

Zo heeft Benedictus wel meer traditionele kledij opnieuw geïntroduceerd. Zie hierover bijvoorbeeld:

http://katholiek.web-log.nl/katholiek/rituelen_symbolen/index.html

Er moet wel een reden zijn voor al deze veranderingen in de pauselijke kledij, maar ik denk niet dat Benedictus hierbij Leo X als ideaal voor ogen heeft. Leo X wees elke dialoog met Luther af. Benedictus daarentegen gaat in september met een aantal van zijn oud-studenten het werk van Luther bestuderen om er de waardevolle elementen uit te halen. Misschien moet hij Küng maar weer eens uitnodigen.

Extra subsidie voor kerken

Een meerderheid van de Tweede Kamer wil dat er vijftig miljoen euro extra wordt besteed aan het restaureren van monumenten. Het gaat daarbij onder meer om de volgende kerken:

de r.k. Bavokathedraal in Haarlem
de Remonstrantse Kerk in Rotterdam
de Bedevaartskerk in Brielle
de Pieterskerk in Leiden
de NH Kerk in Groede (Zeeland)
de OLV Kerk in Roosendaal
de St. Gummaruskerk in Wagenberg (Noord-Brabant)
de St. Petrus Kerk in Vught
de r.k. Barbarakerk in Nieuwegein
de Eusebius in Arnhem
Heilig Landstichting
de Lambertuskerk in Maastricht
en de
Sint Gertrudis in Workum

Kerkelijk erfgoed LImburg

Vandaag werd bekend dat de provincie Limburg een half miljoen extra geeft voor de herbestemming van kloosters.

In het beleidskader kerken, kloosters en andere religieuze gebouwen dat op 1 juli werd vastgesteld door GS van Limburg staat een opvallende passage:

Over de periode 1980 t/m 2007 is 18 miljoen aan provinciale middelen voor instandhouding van kerken uitgegeven. Door dit beleid wordt het al mogelijk gemaakt dat kerken zolang mogelijk hun religieuze functie houden.

Het lijkt er dus op dat de provincie Limburg het mede mogelijk maakt dat kerken open blijven.

Nederland missiegebied

Op 29 juni was het honderd jaar geleden dat Nederland ophield missiegebied te zijn van de rooms-katholieke kerk. Toen verscheen de ‘apostolische constitutie’ Sapienti consilio. Dit document gaat eigenlijk over de reorganisatie van de Romeinse curie. Nederland - en ook de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Ierland en Luxemburg - werden bijna terloops van hun missiestatus bevrijd. Het is meer een vaststelling van een feit dat al lang bestond dan een mijlpaal in de geschiedenis van de Nederlandse kerk. Het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 was veel belangrijker.

Boordjesangst

De paus draagt geen Prada, zo weten we nu. De kleding van de heilige vader is meer dan eens onderwerp van discussie geweest, maar dat is in het huidige media-tijdperk het lot van elke hoogwaardigheidsbekleder die eens iets anders durft aan te trekken. Kort geleden stonden de Duitse media nog bol van het decolleté van Angela Merkel. Ik realiseer me overigens dat de vergelijking wat ongelukkig is, ook al zijn de paus en de Bundeskanzlerin landgenoten.

Als de paus in het openbaar verschijnt, is hij altijd in functie. De vraag wat hij zou aantrekken als hij even de deur uitgaat om een krantje te kopen of een espresso te drinken is dus niet relevant. Dat ligt anders bij een gewone priester. Hun dagelijkse tenue roept - in ieder geval in Nederland - de laatste jaren nogal wat emoties op. Veel oudere katholieken die nog hebben meegemaakt dat de pastoors en kapelaans hun priesterkleding aflegden om op te gaan in de massa zien nu tot hun schrik dat de jongere priesters zich juist weer met hun kleding willen onderscheiden, en de priesterboord is hier de meest opvallende uiting van.

Het gevaar is dat de priesters-met-boordjes zonder meer in de hoek van de conservatieve houwdegens worden gezet. De oude garde is bang dat zij handenwrijvend klaar staan om de klok eens lekker een paar decennia terug te zetten. ‘Boordjesangst’ noem ik dat. Die angst lijkt me niet terecht: niet elke jonge priester wil terug naar 1955, zoals sommige katholieken van 50 jaar en ouder terugverlangen naar 1970.

Geloven in Gelderland

Het jaar van het religieus erfgoed leeft in de ene provincie meer dan in de andere. Zuid-Holland besloot in 2008 vooral de historische landgoederen in het zonnetje te zetten. Gelderland daarentegen pakt uit met een groot festival ‘Geloven in Gelderland’ dat van oktober tot en met december plaatsvindt. In juli verschijnt een festivalkalender met alle activiteiten rond Gelders religieus erfgoed die in deze maanden worden georganiseerd.

Organisatoren kunnen hun activiteiten nu aanmelden op www.geloveningelderland.nl. Het persbericht waarin dit werd bekendgemaakt, bevatte wel een restrictie: “activiteiten die primair gericht zijn op geloofsverkondiging worden niet in de kalender opgenomen”. Het is dus niet de bedoeling dat u zieltjes gaat winnen, want dat is geen religieus erfgoed.

Herbestemming kerken

Gisteren was ik in Hoorn. Daar is in een van de winkelstraten een kerk herbestemd als winkel. Tegenwoordig herbergt het gebouw een damesmodezaak en een winkel voor babykleding. Het interieur onderscheidt zich niet van welke modezaak dan ook. Uiterlijk verwijst het gebouw nog naar een kerkelijke functie, maar de inhoud heeft daar niets meer mee te maken.

De bisschoppen zijn tegen dergelijk hergebruik van kerken. Dat komt ze op forse kritiek te staan van monumentenbeschermers. Die vinden dat de gebouwen behouden moeten worden. Maar mijn ervaring in Hoorn heeft mijn begrip voor bisschoppen vergroot. Een kerk kun je niet zomaar een andere functie geven. Als vorm en inhoud te ver uiteen lopen, heeft het gebouw geen enkele waarde meer. Dan kun je het beter slopen.

Voortschrijdend inzicht?

Toen de H. Hartkerk in Breda in 1986 aan de eredienst werd onttrokken, maakte de kerk geen enkele kans op een monumentenstatus. Hardnekkig verzet tegen de sloop, van parochianen en van krakers die de kerk in gebruik hadden genomen, zorgde ervoor dat de kerk behouden bleef. In 2004 kreeg de kerk alsnog de status van rijksmonument. Het oeuvre van de architect, P.J. van Genk, werd inmiddels als belangwekkend beschouwd en ook speelde mee dat niet alleen de kerk maar ook de pastorie en het klooster dat bij de kerk hoorde, behouden waren gebleven. Daarmee was de kerk uniek in Nederland.

Voortschrijdend inzicht kan er dus inderdaad toe leiden dat kerken die eerst niet als monument worden beschouwd, uiteindelijk toch op de monumentenlijst belanden. De toezegging van minister Plasterk kan dus de redding zijn van een aantal kerken van voor 1940 die nu nog niet als rijksmonument te boek staan. Maar dan moeten ze natuurlijk niet gesloopt worden voordat ze het inzicht voldoende is voortgeschreden om behoud mogelijk te maken...

Task Force tegen wijziging Monumentenwet

De Task Force Toekomst Kerkgebouwen is het niet eens met wijziging van de Monumentenwet die de Tweede Kamer op 17 juni met algemene stemmen heeft aangenomen. Door deze wijziging kunnen gebouwen van voor 1940 niet meer aangewezen worden als Rijksmonument. Volgens minister Plasterk zijn alle representatieve monumenten uit die tijd bekend. Wel zegde hij tijdens het debat over de wetswijziging toe dat als er sprake is van ‘voortschrijdend inzicht’ oudere monumenten alsnog op de lijst kunnen komen.

Volgens de Task Force zijn veel belangrijke religieuze gebouwen van voor 1940 nog niet eens geïnventariseerd. Religieus erfgoed is nog steeds een verwaarloosd terrein en de wetswijziging brengt hier bepaald geen verbetering in, zo vindt de Task Force.