Oecumene naar de knoppen?

De Nederlandse katholieken weten veel te weinig van oecumene en het boek van kardinaal Kasper, Een rijke oogst, is een perfecte update om inzicht te krijgen in de huidige stand van zaken. Dat betoogde diaken Rob van Uden tijdens een studiemiddag van de Katholieke Vereniging voor Oecumene die op vrijdag 4 november in Utrecht werd gehouden.

Het boek is een overzicht van wat er sinds het Tweede Vaticaans Concilie allemaal bereikt is in de dialoog met de lutherse, calvinistische, anglicaanse en methodistische kerken. Dat is inderdaad indrukwekkend als je bedenkt dat deze kerken elkaar tot in de twintigste eeuw vooral verketterd hebben.

Op wezenlijke punten zijn ze nader tot elkaar gekomen. Bijvoorbeeld op het punt van de rechtvaardigingsleer, die eigenlijk de aanleiding was tot het ontstaan van de lutherse kerken. Luther stelde dat de mens alleen door de goddelijke genade gered kon worden; de rooms-katholieke kerk stelde daar tegenover dat dit gebeurt door de genade én door de goede werken die de mens verricht. Hierover werd in 1999 overeenstemming bereikt en dat is in het licht van de geschiedenis een spectaculaire doorbraak.

‘Een rijke oogst’ geeft een systematisch overzicht van wat er allemaal bereikt is in de dialoog tussen de rooms-katholieke kerk en de andere kerken – die eigenlijk niet zo mogen heten; een van de gevoelige punten die er nog liggen. Ook daar draait Kasper in zijn boek trouwens niet omheen: hij geeft ook een systematisch overzicht van wat er allemaal nog moet gebeuren.

Een gemakkelijk te lezen boek is het dan ook niet; het is meer een handboek dat punt voor punt opsomt hoe het met de oecumene dialoog staat. Maar toch is het allen al vanwege de conclusies de moeite waard om het te lezen. Het relativeert het idee dat de oecumene op dood spoor is gekomen. Dat lijkt zo omdat deze in Nederland er vooral in bestond dat katholieken en protestanten samen het avondmaal of de eucharistie gingen vieren. Maar daarover bestaat nu juist nog geen overeenstemming.

Dat is een pijnlijke zaak, maar het is nog pijnlijker dat onder Nederlandse katholieken het besef ontbreekt hoeveel er al bereikt is. Van Uden gaf daarvan een voorbeeld: tijdens een viering met katholieken en protestanten moest de dominee een stap terug doen tijdens het tafelgebed. Dat was voorbehouden aan de priester. Veel van de aanwezige Nederlandse katholieken waren geschokt. De Oosteuropeanen daarentegen waren diep onder de indruk: zij zagen dit gezamenlijk vieren juist als een stap vooruit. Dat relativeert het Nederlandse standpunt.

Het mag dan in de oecumene winter lijken, Van Uden zag tegelijk met de gevallen bladeren op de grond de knoppen aan de bomen die nieuwe bladeren gaan vormen. De oecumene is nog niet naar de knoppen.

Liturgisch misbruik in Tridenijnse tijden

Volgens Erwin Wolff is de ‘Novus ordo-mis’ misbruikgevoeliger dan de Tridentijnse. Dat is niet waar: liturgisch wanbegrip kan elke viering verknallen. Rond 1850 is het geklaag hierover in Nederland niet van de lucht. Tekenend was de pastoor die in de kerstnacht zich plat voorover ter aarde liet vallen omdat hij dit Goede-Vrijdagritueel zo mooi vond.

L.J. Rogier beschrijft dit in het boek ‘In vrijheid herboren’, dat in 1953 verscheen. Het ergste was dat het verschil tussen de Mis als godsdienstige handeling en een Mis als concertstuk op veel plaatsen was vervaagd. De muziekpraktijk van koren en orkesten had de religieuze praktijk geheel overwoekerd.

Zelf had hij nog de verhalen gehoord van ouderen die daar kleurrijk over konden vertellen: “…speciaal van de min of meer duurzame verbintenissen, op de veelal gemengde stedelijke kerkkoren ontstaan tussen leden van onderscheiden kunne en over derzelver minnelijk verkeer tot onder Hoogmis en Lof toe.”

Ben benieuwd of dergelijke misstanden ook aan de Catholica-kliksite worden gemeld.

De soep van Catholica

Een goed achtergrondartikel in Trouw over Catholica. Het zet het denken van mensen als Van Goor en Zwitser in perspectief. Maar ik denk niet dat de redenering opgaat voor Catholica als geheel.

Het heeft even geduurd voordat ik beide heren kon plaatsen. Mijn eerste kennismaking was een artikel van Tom Zwitser in het Katholiek Nieuwsblad dat erop neerkwam dat het Tweede Vaticaans Concilie niet geldig was omdat de modernistische bisschoppen de Heilige Geest buiten de deur hadden gehouden.

Onbegrijpelijk vond ik het dat een artikel dat blijk gaf van zo veel onwetendheid over de katholieke Kerk in het KN gepubliceerd werd. Daarbij was het artikel zo slecht geschreven dat alleen daarom al elk serieus blad het stuk zou hebben geweigerd.

Aanvankelijk dacht ik te maken te hebben met twee pubers die hun kennelijk nieuw verworven geloof uitdroegen met de bij hun leeftijd horende roekeloosheid en onredelijkheid. Ik was werkelijk verbaasd toen ik vernam dat de beide heren al lang volwassen waren. In jaren dan.

Zonder het waarschijnlijk zelf te beseffen waren ze gaan staan in een een anti-democratische traditie van xenofobie en machismo, terugverlangend naar een Heilig Rooms Rijk dat nooit bestaan heeft.

Van een dergelijke onnadenkendheid kun je andere auteurs van Catholica niet beschuldigen. Het zou jammer zijn wanneer die indruk zou ontstaan door het artikel in Trouw. Catholica is een pittige conservatieve soep, waar tot voor kort enkele onverteerbare stukken in ronddreven. Ik hoop dat die er nu uitgevist zijn.

Doodstraf na oneerlijk proces in Texas

De Gemeenschap van Sant’Egidio heeft de Texaanse gouverneur Rick Parry opgeroepen om het doodvonnis tegen de 38-jarige Mexicaan Humberto ‘Tito’ Leal jr. niet te laten voltrekken. De executie moet plaatsvinden op 7 juli 2011. Leal werd schuldig bevonden aan moord.

Mensenrechtenorganisaties hebben geprotesteerd tegen het vonnis, onder meer omdat Leal onvoldoende rechtsbijstand heeft gekregen. Als Mexicaans staatsburger had hij recht op bijstand van het Mexicaans consulaat.

In plaats daarvan werd hem een incompetente pro-deo advocaat toegewezen. De advocaat liet na om het zwakke bewijs tegen Leal te ontkrachten en een correct beeld te schetsen van zijn cliënt.

Informatie over de zaak is te vinden op www.humbertoleal.org. Via deze website kan ook een petitie worden ondertekend.

Sant’Egidio pleit al jaren voor afschaffing van de doodstraf. Op donderdag 7 juli  houdt de Sant’Egidiogemeenschap in Antwerpen samen met de organisatie ‘Vrienden van de gevangenen’ een gebedswake voor Humberto Leal. De wake vindt plaats in de Carolus Borromeuskerk aan het Concienceplein in Antwerpen. De wake begint om 20.00 uur.

De kerk van de 21ste eeuw.

Welke kerk is nu de kerk van de 21ste eeuw?

De tijd van de massale volkskerk is voorbij, de tijd dat je moest uitleggen waarom je niet naar de kerk ging. Nu moet je uitleggen waarom je wel naar de kerk gaat. Er heerst wantrouwen tegen instituten en vooral tegen de kerk. Daar staat tegenover dat een instituut ook steun en continuïteit geeft: geloven doe je niet alleen.

Er is een voortdurende vraag naar spiritualiteit, naar antwoorden op levensvragen. De vraag is hoe een instituut als de Kerk hier antwoord op moet geven. Hier tekende zich toch weer een begin van een tweedeling af: enerzijds werd erop gewezen dat een te sterk vasthouden aan regeltjes mensen afstoot, anderzijds werd de nadruk gelegd op het belang van duidelijkheid voor wat betreft de leer van de kerk.

Een gevaar waar herhaaldelijk op werd gewezen: een blik die te zeer naar binnen is gericht en op organisatorische zaken. Er heeft zich nog nooit iemand tot de kerk gewend omdat de parochie zo mooi gefuseerd. Als de kerk wil inspireren, dan zal dat zijn door het in de praktijk brengen van het Evangelie.

Katechese met pizza

Katechese met pizza werkt beter dan katechese zonder pizza. Dat is een uitspraak waar je iets mee kunt. In een prikkelende kop bijvoorbeeld.

Tijdens de publieksdag ‘Welke kerk in de 21ste eeuw’ benadrukte Jan Stuyt sj – pastoor en deken te Nijmegen en inderdaad een kleinzoon van de architect – het belang van katechese. Nederland behoort tot de landen waar het christendom uit de cultuur aan het verdwijnen is. Om te voorkomen dat de Kerk in Nederland 2050 niet haalt deed hij een aantal aanbevelingen.

Herontdek katechese. Tertullianus zei al: christenen worden gemaakt, niet geboren.

Bundel vitale krachten, durf saneren, maar biedt wel perspectief: het sluiten van een kerk zonder iets beters aan te bieden werkt niet.

Investeer in de kwaliteit van niet alleen de liturgie maar van de hele uitstraling van de kerk en de parochie. Van de muziek tot de website en het drukwerk. En zet de deur open. Letterlijk: te veel kerken zijn ook op zondagochtend alleen toegankelijk door een klein zijdeurtje.

En hoe zit het met die pizza? Katechese moet ook tot vorming van gemeenschap leiden. Dat gebeurt niet tijdens het leren, maar tijdens het samen eten.

Kortom: katechese moet opnieuw worden ontdekt.

De toekomst van de keuzekerk

Discussies over de toekomst van de kerk gingen er vroeger om of het een progressieve of een conservatieve kerk moest zijn. Een binnenkerkelijke discussie dus.

Dat is veranderd: de publieksdag ‘Welke kerk in de 21ste eeuw’ die de Theologische Faculteit van de Universiteit van Tilburg op 17 juni organiseert begint met een beschouwing over de veranderde positie van de kerk binnen de maatschappij.

Prof. dr. Staf Hellemans, hoogleraar godsdienstsociologie aan de Universiteit van Tilburg, plaatste de geschiedenis van de Kerk binnen de veranderingen binnen de maatschappij.

Na 1960 werd de kerk een keuzekerk. Men is niet meer gebonden aan één parochie, maar kiest voor een parochie waar men zich thuisvoelt. Dat verklaart volgens hem ook het succes van spirituele centra en nieuwe katholieke bewegingen. Er is een trend naar ‘event-katholicisme’, met als goed voorbeeld de Wereldjongerendagen.

Ziet Hellemans toekomst voor de Kerk? Voorzichtig formuleert hij dat hij de massale kerk van vroeger, maar ze moet wel proberen aantrekkelijk te zijn voor mensen die zoeken naar religie, want die mensen zullen er blijven.

Liturgische waardigheid als begin van herstel

Jan De Volder kan er niet meer tegen. In een commentaar in het Vlaamse weekblad Tertio schreef hij:

Communievieringen zijn vaak het trieste toppunt van de infantilisering en banalisering die de liturgie in onze gewesten nu al decennialang teisteren. Lezingen uit de Schrift worden vervangen door vlakke gedichtjes, als waren de jaren 1970 nog niet voorbij. De liederen getuigen vaak meer van emocultuur dan van het christelijk geloof.

De Volder wijst erop dat paus Benedictus XVI sterk inzet op het herstel van de liturgie, onder meer door de Latijnse liturgie van 1962 haar plaats weer te geven en wel naast de nieuwe liturgie en niet in plaats van, zo benadrukt De Volder.

De heropbouw van de kerk in Vlaanderen vraagt tijd, maar vooral veel moed. Beginnen met het herstel van de liturgische waardigheid is een juist vertrekpunt, want goede liturgie is van het mooiste dat de kerk te bieden heeft. Als katholieken niet meer ernstig nemen wat voor het heilig is, waarom zouden anderen het dan doen?

Het commentaar trok veel aandacht en werd zelfs overgenomen door het dagblad De Standaard. Tertio gaf een selectie van de vele reacties:
Naar de site van Tertio

Colloquium 'Pius XII en de joden', Parijs november 2010

In november vond in Parijs een colloquium plaats over de houding van Pius XII tegenover de joden. Het werd georganiseerd door de vereniging ‘Écouter avec l’Église’, een katholieke vereniging die de ideeën van de paus wil toelichten en verspreiden.


Daarbij denken de leden niet alleen aan de huidige paus, maar ook aan zijn voorgangers, met name aan Pius XII. De bijdragen van het colloquium zijn inmiddels gepubliceerd en eerder verscheen er al een samenvatting op de site van de vereniging.


De samenvatting is van belang omdat het onder meer de inbreng bevat van prof. Philippe Chenaux, een van de weinige onderzoekers die uitgebreid bronnenonderzoek naar Pius XII hebben gedaan. Zijn bekroonde boek Pie XII. Diplomate et pasteur is van groot belang, maar is niet in het Engels of Nederlands vertaald.


Vandaar dat ik de samenvatting van het colloquium heb vertaald. Het is geen perfecte vertaling, maar geeft de strekking goed weer. De oorspronkelijke Franse tekst is hier te vinden.


Colloquium over Pius XII en de joden, georganiseerd door de vereniging Ecouter avec l’Église

“Nooit heb ik horen spreken over Pius XII als ‘Hitlers paus’.” “U hebt geluk gehad met zo’n paus”. Het zijn twee joden die zich zo uitdrukten: Serge Klarsfeld in zijn inleiding, Gary Krupp tijdens de debatten, twee joden die de vereniging ‘Ecouter avec l’Église’ bijeenbracht, op initiatief van haar voorzitter, Michel Viot, met de historicus Philippe Chenaux, en met als gespreksleider de journalist Gérard Leclerc, tijdens een colloquium over Pius XII en de Joden, in Parijs, november 2010.

Het leek ons nuttig om deze teksten bijeen te brengen omdat ze, behalve hun grote kwaliteit, het voordeel hebben dat ze vanuit verschillende perspectieven geschreven zijn, en afkomstig zijn van personen die hun leven gewijd hebben aan het zoeken naar de waarheid, zonder partijdig te zijn.
Wat betreft het zwijgen van Pius XII over de Shoa, is Klarsfeld van mening dat Pius XII er net zo veel van wist als de andere leiders uit die tijd. Had hij er meer aan kunnen doen dan hij gedaan heeft? Hij had gearresteerd kunnen worden, als hij al niet vermoord zou zijn. Maar voorzitter Krup onthulde het bestaan van een plan van Hitler om Pius XII te ontvoeren en hem te elimineren. De keuze voor het ‘zwijgen’, een relatief begrip voor iemand die kan lezen (de paus heeft meer dan een keer gesproken over ‘de uitroeiing)’, was “een persoonlijke keuze, een moeilijke en zelfs pijnlijke, maar helemaal genomen vanwege het grotere belang van de Kerk en het katholicisme”, oordeelde professor Chenaux. “Hoewel de paus zich krachtig wilde uitspreken, zo schreef hij aan de Duitse bisschoppen op 20 februari 1941, is hij soms gedwongen tot zwijgen om tijd te winnen en hoewel hij zou willen handelen en helpen, is hij gedwongen om geduldig te wachten.” En opnieuw, op 30 maart 1943, laat hij hen weten: “Voor de Stedehouder van Christus, is de weg die hij moet volgen om het juiste evenwicht te vinden tussen de uiteenlopende eisen van zijn zending als herder altijd moeilijk te volgen en vol met voetangels en klemmen.”

Het zou gemakkelijk zijn vele andere pauselijke verklaringen weer te geven die zich in dezelfde zin uitlaten. Laten we ons ertoe beperken een passage te citeren uit een brief van Pius XII aan mgr. Konrad von Preysing, bisschop van Berlijn, gedateerd op 30 april 1943. Hierin lezen we dat, “als het om bisschoppelijke verklaringen gaat, We het aan de herders ter plaatse overlaten te beoordelen of, en in welke mate, er gevaar bestaat voor represailles en voor spanningen, en ook of er misschien andere omstandigheden zijn die worden veroorzaakt door de lange duur en de psychologie van de oorlog, of zij voor terughoudendheid pleiten – ondanks de redenen die er zijn om tussenbeide te komen – om zo groter kwaad te vermijden. Het is een van de motieven vanwege welke Wij Onszelf beperkingen hebben opgelegd in Onze verklaringen. De ervaring die wij hadden in 1942, toen wij vrijelijk pauselijke documenten lieten verspreiden ten behoeve van de gelovigen, rechtvaardigt Onze houding voor zover Wij dat kunnen zien.”

Hij voegt daaraan toe dat Pacelli als nuntius het ‘antikatholieke’ karakter van het nazisme had onderstreept en dat hij zich bewust was van de irrationele kant van de beweging en van het gedrag van haar leiders, Hitler op de eerste plaats. Je moest die ‘gevaarlijke gekken’ niet provoceren, zo schatte hij, uit vrees dat er dan represailles zouden volgen. Die waren bijvoorbeeld uitgevoerd in Nederland toen de bisschoppen zich hadden gekant tegen de arrestaties. En Pius XII had, toen hij dit vernam, de protestbrief verbrand die hij aan het gereedmaken was voor publicatie, omdat hij begreep dat dit buitengewoon contraproductief zou zijn.

Voorzitter Krupp beschreef in detail de 16de oktober 1943, de dag van de razzia op de joden in Rome, tijdens welke Pius XII zich persoonlijk en krachtdadig inzette en zo een bijdrage leverde aan de redding van 7000 van de 8200 joden in de eeuwige stad. De Kerk had zich, op aanwijzing van Pius XII, helemaal ter beschikking gesteld van de joden. Vrijwel alle basiliken, kerken, seminaries en kloosters herbergden en hielpen joden.

In 2010 werd bekend dat er een clandestien netwerk bestond dat was opgezet door paus Pius XII, waarvan de 97-jarige Italiaanse priester Giancarlo Centioni, het laatste lid is dat nog in leven is. Tussen 1940 en 1945, was hij aalmoezenier van het leger in Rome bij de vrijwillige militie voor de nationale veiligheid en woonde hij bij Duitse priesters van de Gemeenschap van het Apostolisch Leven (de paters Pallotijnen), die hem opnamen in hun netwerk van hulpverleners. “Als fascistische aalmoezenier was het voor mij gemakkelijker om joden te helpen”, verklaarde hij in een interview dat hij toestond aan ZENIT en aan het multimedia-persbureau www.h2onews.org, om uit te leggen welke redenen er waren geweest voor de keuze om hem te laten meewerken aan een riskante operatie. “Mijn pallotijnse confraters, die uit Hamburg kwamen, hadden een vereniging opgericht, ‘Raphaël Verein’ (de Raphael-vereniging) die bedoeld was om de joden te hulp te komen. “Een van de doelen van het netwerk was om joden uit Duitsland weg te halen en via Italië Zwitserland of Lissabon (Portugal) te laten bereiken en om die reden telde het netwerk een zeker aantal mensen uit elk van die vier landen. In de loop der tijd voegden ook joden zich bij dit netwerk.”

Na de oorlog vind je alleen maar positieve meningen over Pius XII aan in alle kringen, joodse inbegrepen, ook nog in 1958, op het moment van zijn dood. Het is pas vijf jaar later, met het stuk van Hochhuth, waarvan later bewezen werd dat het was geschreven in opdracht en onder toezicht van de KGB, dat het gif van de twijfel ging doorsijpelen in de hoofden. Deze Hochhuth, zo zei Klarsfeld ons, is revisionist geworden en ontkent dat de Shoah heeft plaatsgevonden. Het is belangrijk om te weten dat deze aanval in feite niets anders was dan de voortzetting van campagnes van desinformatie die gevoerd werden door de landen in het Oosten tijdens de oorlog, onder de dekmantel van ‘wetenschappelijke’ publicaties die professionele historici gemakkelijk voor waar hielden, en die er op gericht waren het idee te doen postvatten dat Pius XII in het centrum had gestaan van een groot vredesplan ten voordele van Duitsland en tegen de USSR. Deze desinformatie werd zelfs gekoesterd door een tijdelijk redacteur van  L’Osservatore Romano, het officiële orgaan van de Heilige Stoel!

De aanvallen die aldus zijn ingezet werden grotendeels en zeer welwillend verspreid in Angelsaksische kringen. “De afkeer van Pius XII is geboren in de Angelsaksische, protestantse wereld, niet in de joodse wereld die zich daarentegen in de loop van de tijd met een internationale campagne heeft aangepast om niet verkeerd begrepen te worden. Met andere woorden: als een paus ervan wordt beschuldigd zich niet tegen het antisemitisme te hebben gekeerd, voelt de joodse wereld zich uiteraard geprikkeld om hierin duidelijkheid te verschaffen. En zo komen we dan uit bij de affaire van de zevende zaal van Yad Vashem in Jeruzalem, waar een foto hangt van de paus met een bijschrift waarin zijn houding als ‘tweeslachtig’ wordt beoordeeld. Of bij de vraag, in 1998 door Aaron Lopez geformuleerd, destijds ambassadeur van Israël bij de Heilige Stoel, om de zaligverklaring van Pius XII op te schorten. Ik houd me niet bezig met die zaak van dat opschorten want het is geen probleem dat te maken heeft met de geschiedschrijving, maar men is veel te veel gebeten op deze paus en dat heeft iets verdachts.”
Pius XII voelde “een sterke band en een indrukwekkend respect voor het joodse volk, en dat sinds zijn vroegse jeugd”, verklaarde Gary Krupp. In de ogen van Serge Klarsfeld belichaamde hij na de oorlog “de strijd tegen het totalitarisme en voor de opbouw van een Europa dat verlost was van het nationalisme.”

Professor Chenaux houdt zich bezig met het reconstrueren van de weg die Pius XII aflegde tot aan zijn pausschap, een weg die samenvalt met de politiek van het Vaticaan in de eerste dertig jaar van de twintigste eeuw. Hij kan dat doen aan de hand van twee concepten: die van de diplomaat en die van de herder. Het is interessant om er de aandacht op te vestigen dat de activiteit van Pacelli zich afspeelde in een bepaalde historische context: die van de recente verdwijning van de Kerkelijke Staat, wat als consequentie had dat de Heilige Stoel geen juridische status meer had die op internationaal vlak werd erkend. Vandaar het belang dat de politiek van de concordaten gaat krijgen. Pacelli heeft daar zeer direct aan bijgedragen, want hij heeft op zijn actief de ondertekening van niet minder dan tien concordaten en internationale diplomatieke akkoorden. Hij kan zonder problemen ‘de beste diplomaat van de Heilige Stoel’ genoemd worden. Er moet rekening worden gehouden met het feit dat, zoals professor Chenaux onderstreept, hij “van nature geneigd is om eerder naar overeenstemming te streven dan naar de confrontatie”, hetgeen ongetwijfeld zijn gedrag voor een deel verklaart.

Waarom bestaat de polemiek rond Pius XII? Ze lijkt eerder voort te komen uit het domein van het irrationele dan dat van de logica. Krupp vestigt er de aandacht op dat de archieven van voor 1939, dat wil zeggen 65 procent van documenten over Pacelli, beschikbaar zijn. Ze zijn voor 95 procent gepubliceerd door de Pave the Way Fundation. Maar het is verbazingwekkend, om het zacht uit te drukken, om te moeten constateren dat ze worden genegeerd door de instellingen die kritisch staan tegenover paus Pacelli. Net zoals de joodse onderzoekers die er enorm sceptisch stonden tegen een symposium dat in Rome werd georganiseerd door die stichting, maar van degenen onder hen die eraan hebben meegedaan, is honderd procent van gedachten veranderd over Pius XII.

Het lijkt me dat het na dit Colloquium niet meer mogelijk zal zijn om over Pius XII te spreken met de oppervlakkigheid die gangbaar is bij bepaalde personen. Dat zegt alles over het belang van de teksten die u gaat lezen.

Pave the Way Fundation heeft meer dan veertigduizend pagina’s nieuwe artikelen en documenten geplaatst, afkomstig uit vele landen, alsmede vele ‘interviews’ en video’s met ooggetuigen en zal dit werk voortzetten. Er is nog genoeg te doen, aangezien de archieven van paus Pius XII (1939-1958) zo’n dertig miljoen pagina’s aan documenten beslaan. Terwijl de Fondation doorgaat met haar werk om de waarheid aan het licht te brengen, heeft een rabbijn, David Dalin, gevraagd dat Pius XII tot ‘Rechtvaardige onder de volkeren’ zal worden benoemd. Dat is een spectaculaire wending en een juiste loop van de dingen.

Mgr. Dominique Le Tourneau, ondervoorzitter van de Association ‘Écouter avec l’Église’

De bisschop van Rotterdam: een nabeschouwing

Dat mgr. Van den Hende van Breda naar Rotterdam gaat, is inderdaad een novum. Tot nu toe was het ongebruikelijk dat een bisschop werd ‘overgeplaatst’, tenzij het een promotie betrof. Bijvoorbeeld van hulpbisschop naar bisschop of van bisschop naar aartsbisschop.

Nu is deze gewoonte doorbroken en in dit kader werd hier en daar opgemerkt dat dit in Frankrijk al veel vaker voorkwam. Dat zette me op de volgende denkpiste.

De Franse rooms-katholieke Kerk heeft de laatste eeuwen nogal eens de neiging gehad om zich erg onafhankelijk van Rome op te stellen. Uiteindelijk durfde koning Lodewijk de XIV niet door te pakken, maar bijna was er een gallicaanse kerk geweest, net zoals er een anglicaanse is. De achtereenvolgende pausen hebben steeds geprobeerd om dit te voorkomen.

In Nederland was het tot zo’n veertig jaar geleden gebruikelijk dat de kandidaat die bovenaan het lijstje van het kapittel stond, de nieuwe bisschop werd. En dat was steeds iemand uit het eigen bisdom. Als ik snel de bisschoppen naga die tijdens mijn leven de Bredase zetel hebben bekleed, dan zie ik dat Baeten, De Vet en Ernst alle drie priesters van het bisdom waren.

Rond 1970 leek het erop alsof de Nederlandse kerkprovincie onafhankelijk ging verklaren. In Rome kreeg men de indruk dat het celibaat er werd afgeschaft en dat de bisschoppen hun gezag bij hun gelovigen helemaal kwijt waren. Daarom werden er mensen benoemd waarvan Rome zeker was dat ze niet van de leer van de Kerk zouden afwijken, ook al waren ze niet door het kapittel voorgedragen: mgr. Simonis was de eerste.

Je zou kunnen zeggen dat die tijd nu definitief voorbij is. De kans dat de Nederlandse katholieken weer het voortouw gaan nemen bij onbesuisde vernieuwingen is nihil. Toch is de invloed van de kapittels niet toegenomen. Nog steeds worden er bisschoppen ‘van buiten’ benoemd. Rome heeft het episcopale personeelsbeleid stevig in handen genomen en staat het niet meer af.

Of dat goed of slecht is, daar laat ik me niet over uit. Het bisdom Breda heeft met Muskens en Van den Hende twee goede bisschoppen gehad: ze zijn niet met de Franse slag benoemd.

Verlaat de ideale opvolger van Muskens Breda?

Binnen enkele uren kan wat ik nu schrijf achterhaald en volkomen belachelijk zijn, maar ik doe het toch (het is me al eens eerder overkomen -- zoekt u zelf maar uit wanneer).

Het zou bijna ongekend zijn als bisschop Van den Hende Breda voor Rotterdam zou moeten verruilen. In de recente geschiedenis zien we hulpbisschoppen die bisschop worden (De Korte, hulpbisschop van Utrecht, werd bisschop van Groningen-Leeuwarden; Josef De Kesel, hulpbisschop van Brussel, werd bisschop van Brugge) en bisschoppen die aartsbisschop worden (Eijk van Groningen-Leeuwarden en Simonis van Rotterdam naar Utrecht, Léonard van Namen en Danneels van Antwerpen naar Mechelen-Brussel).

Als enige voorbeeld zou ik mgr. Gijsen kunnen noemen die van Roermond naar Reykjavik ging. Dat had te maken met problemen die hij had met het bestuur van het bisdom Roermond.

Heeft mgr. Van den Hende problemen in Breda? Nee. Hij is juist een bekwaam bestuurder. Zou hij dan als troubleshooter naar Rotterdam worden overgeplaatst? Bij gebrek aan trouble in Rotterdam is dat ook onwaarschijnlijk.

De berichten over de benoeming van Van den Hende zijn vaag. Omroep Brabant heeft het over ‘betrouwbare bronnen binnen het bisdom Breda’. In het artikel wordt hij verder afgeschilderd als een conservatief die zich strak aan de regels houdt. Dat beeld komt ook naar voren uit de berichten met vager bronnen als ‘kerkelijke kringen’ van BN De Stem en RTV Rijnmond. Dat laatste radiostation liet ook Peter Nissen aan het woord.

Volgens Nissen is het niet onwaarschijnlijk dat Van den Hende wordt overgeplaatst van het kleine bisdom Breda naar het grote Rotterdam. Dat juist vanwege zijn bestuurlijke ervaring.

Zo bezien zou het bisdom Breda best wel eens een wachtkamer kunnen zijn voor Rotterdam. Vervelend alleen voor bisschop Muskens die Van den Hende zag als zijn ideale opvolger.

En nu we toch aan het speculeren zijn: de opvolger van Van den Hende in Breda komt uit Brazilië.

Een nieuwe doorbraak?

Frank Bosman, Anton ten Klooster en Eric van den Berg riepen afgelopen zaterdag de ChristenUnie op om zich meer open te stellen voor katholieken. Dit om tot een werkelijk christelijk-sociale partij van enige omvang te kunnen komen. Mij lijkt het niet het moment om hierover te beginnen omdat de ChristenUnie zich als gevolg van tegenvallende verkiezingsresultaten weer meer op haar oorspronkelijke reformatorische burcht lijkt terug te trekken.

Toevallig vierde in hetzelfde weekeinde de PvdA haar 65-jarig bestaan. Deze partij is oorspronkelijk opgericht om een doorbraak te forceren in het verzuilde Nederland: ook katholieken, protestanten en liberalen konden er lid van worden. Al snel bleek de PvdA echter een voortzetting van de oude Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP).

De bisschoppen waren verklaarde tegenstanders van de doorbraak en zouden in 1954 nog eens uitdrukkelijk het lidmaatschap van de PvdA voor katholieken ontraden. Dat doen de bisschoppen tegenwoordig niet meer. Zouden katholieken het eens opnieuw kunnen proberen met de sociaal-democraten? Tot ergernis van Geert Wilders is de PvdA zeer vriendelijk voor moslims. Misschien kunnen de katholieken er ook nog wel bij.

Vioolconcert of polonaise

In drie achtereenvolgende blogs gaf pastoor Jack Honings een korte heldere beschrijving van het verschil tussen de Tridentijnse liturgie en de liturgie zoals het Tweede Vaticaans Concilie die ziet. Ook ging hij in op de reacties, waarvan er sommige ronduit ‘hatelijk’ waren.

Honings signaleert dat nogal eens wordt opgemerkt dat de Tridentijnse mis ‘sacraler’ zou zijn. Hij schrijft dat toe aan de meer theatrale indruk die de Tridentijnse mis geeft. Wie nog nooit in het theater is geweest, zal in eerste instantie ook de voorkeur geven aan La Traviata boven een vioolconcert, aldus Honings.

Dat misverstand wordt volgens mij in de hand gewerkt door de manier waarop de verandering van de Tridentijnse naar de ‘Vaticaanse’ rite plaatsvond.

In veel gevallen ging die verandering gepaard met nog veel verdergaande hervormingen. De mis werd een bijeenkomst die op een willekeurige manier kon worden ingevuld. Latijn leek verboden en de voorgeschreven teksten waren er om niet gebruikt te worden.

In zijn recensie van de film Gods eigen parochie over de Utrechtse pater Kotte beschrijft Frank Bosman hoe onder invloed van die radicale veranderingen de verwarring onder de gelovigen toesloeg. Zij kregen de indruk dat het enige alternatief voor de beatmis de Tridentijnse mis was. Ik maak me sterk dat veel van die mensen zich uitstekend zouden kunnen vinden in een mis volgens de ritus van het Tweede Vaticaans Concilie, maar dan wel met kerkmuziek van voor 1960 en zo mogelijk deels of geheel in het Latijn.

Als de mis volgens het Tweede Vaticaans Concilie een vioolconcert is, dan hebben sommige liturgiehervormers er een feestje met een polonaise van gemaakt. Geen wonder dat mensen terugverlangen naar La Traviata.

Een journalist met vooroordelen op pad

Vanuit de binnenstad van Bergen op Zoom kwam ik ineens op een industrieterrein terecht. Naast een garagebedrijf vond ik het hoofdkantoor van Tante Louise-Vivensis, een grote organisatie op het gebied van de thuiszorg en de verpleging. Het was niet de zichtlocatie die ik had verwacht.

Ik was er voor een interview met de directeur. De dame van de receptie vroeg me plaats te nemen en even te wachten. Dat had ik al verwacht. Zo dadelijk zou er een andere dame komen die me meenam naar de bovenste verdieping, alwaar weer een andere dame me een kopje koffie zou aanbieden, want mijnheer de directeur is nog in bespreking.

In plaats daarvan kwam er een man met een stoppelbaard aanlopen die zich voorstelde als Jef Pelgrims, de directeur. Hij nam me mee naar een kantoortje achter de receptie. Er stonden wat kantoormeubelen die niet de design-allure droegen die je in het kantoor van de directie verwacht. En toch was dit het kantoor van de directie.

Ik vroeg Pelgrims of dit altijd het kantoor van de directeur was geweest. Nee, zei hij. Dat was vroeger op de bovenste verdieping geweest, maar toen hij kwam, had hij het meteen naar beneden verplaatst.

De rest van het interview is te lezen in het Magazine van het bisdom Breda.

Welvaart leidt tot ontkerkelijking: ja en nee

Sociologen kijken niet in de harten van de mensen. Als ze constateren dat meer welvaart onkerkelijkheid in de hand werkt, dan bedoelen ze niet dat mensen na een salarisverhoging gaan nadenken of ze nog wel naar de kerk zullen gaan. Dat is volgens mij het misverstand dat er speelt in de discussie tussen Anton de Wit en Frank Bosman.

Er is een verband tussen stijgende welvaart en onkerkelijkheid. Dat is trouwens geen modern verschijnsel. De renaissance ontstond in de Italiaanse stadstaten, waar de burgers zelf het bestuur in handen hadden of tenminste economisch onafhankelijk waren.

Ze waren niet meer afhankelijk van hogere aardse machten en zelfs niet meer van bovenaardse. Terwijl de boer afhankelijk was van goed weer om zijn oogst te laten lukken, had de ondernemer in de stad tenminste de illusie dat hij zijn risico’s door zijn eigen handelen kon beperken. De burger had tijd voor cultuur en kon zich gaan verdiepen in kunst en wetenschap.

Het heeft een tijd geduurd voordat de Kerk zich hieraan had aangepast. De reformatie en contra-reformatie waren eigenlijk in wezen allebei een antwoord op de uitdaging die de zelfbewust geworden burger aan de Kerk stelde.

In de jaren zestig van de twintigste eeuw deed zich iets dergelijks voor: sneller en op grotere schaal dan tijdens de renaissance. De oorzaken van de secularisatie liggen mede in de stijgende welvaart. De auto heeft daarin een grotere rol gespeeld dan het Tweede Vaticaans Concilie.

De gezinnen die vroeger braaf naar de kerk gingen (omdat iedereen het deed en omdat er geen alternatief was) gingen nu van hun nieuw verworven vrijheid gebruik maken. In historisch onderzoek van de laatste jaren wordt er steeds vaker op gewezen dat de massale aanhang die de Kerk tot in de twintigste eeuw had, eerder op een sociaal gedragspatroon gebaseerd was, dan op een diep geloof.

Maar nogmaals: dit zijn patronen en geen beslissingen van individuele personen. Niet iedereen die salarisverhoging krijgt, loopt de Kerk uit.

Wat ik in het betoog van Frank Bosman miste was dat de Kerk al tientallen jaren haar positie ten opzichte van die veranderde maatschappij aan het bepalen is. De media in Nederland, ook de katholieke, besteden er trouwens ook weinig aandacht aan. Een belangrijke manifestatie in Parijs leverde slechts een kort bericht op. Kruispunt TV komt donderdag met Tafeltje Dekje. Hopelijk doet het Katholiek Nieuwsblad er nog iets aan. Over de dorpsrel bij de Vereniging voor Latijnse Liturgie weten we nu wel genoeg.

De wereld vergaat!

Amerikaanse wetenschappers hebben op grond van statistische gegevens berekend wanneer religie in Nederland zal ophouden te bestaan. Hiermee treden ze in de voetsporen van een illustere voorganger, niemand minder dan Isaac Newton.

Newton heeft namelijk berekend dat de wereld in 2060 vergaat. Hij maakte die berekeningen op grond van aanwijzingen in de bijbel. De berekeningen werden in 2003 pas weer ontdekt.

Laatst zag ik weer zo’n tv-programma op Discovery Channel of zo, waarin beweerd werd dat Newton jarenlang totaal geobsedeerd was door de vraag wanneer de wereld vergaat. Je zou zeggen dat hij die jaren beter aan wetenschappelijk onderzoek had kunnen besteden. Dan had hij alvast de relativiteitstheorie kunnen ontdekken, of de fiets.

Maar Newton wilde helemaal niet het einde der tijden berekenen. Het was zijn bedoeling, zo schreef hij, om een eind te maken aan het gespeculeer hierover van mensen die de Heilige Schrift hiervoor misbruiken en in diskrediet brengen als hun voorspellingen weer eens niet uitkomen. “Christus komt als een dief in de nacht en het is niet aan ons dag en uur te weten die God in zijn boezem bewaart.”

Cultuurtheoloog Frank Bosman betitelde het statistisch onderzoek in het radioprogramma ‘Lunch!’ ook al als ‘klinkklare onzin’. Wel verwachtte hij dat het geïnstitutionaliseerde geloof, de georganiseerde kerken dus, over vijftig jaar verdwenen is.

Maar dat is in 2060. Dat kan geen toeval zijn.

Geen reclame voor het KN

In het Katholiek Nieuwsblad werd de islam op één lijn geplaatst met het communisme en het nationaal-socialisme. Redacteur Henk Rijkers bracht in een column hulde aan een school die hoofddoekjes had verboden. Politieke uitingen horen niet thuis op een school, vindt hij. Van moslims net zo min als van communisten en nationaal-socialisten.

Rijkers heeft het recht om dit te vinden, als journalist en als katholiek. Net zoals de tekenaar die op joop.nl de tuigdorpen van Geert Wilders vergeleek met de vernietigingskampen van de nazi’s. Het is smakeloos, maar het mag. Tenzij de rechter anders bepaalt.

Helemaal ongegrond was die tekening op joop.nl trouwens niet. De nazi-propaganda schilderde de eerste concentratiekampen, die direct na de machtsovername van Hitler in 1933 in gebruik werden genomen, af als oorden waar allerlei tuig heropgevoed werd, zodat de brave burger op beide oren kon slapen.

En evenmin is de stelling ongegrond, dat er moslims zijn die uit zijn op politieke macht naar het voorbeeld van totalitaire staten in het Midden-Oosten. Toch denk ik niet dat de tandartsassistente met haar hoofddoekje die regelmatig het tandsteen van mijn gebit verwijdert, op een kwade dag met een kromzwaard zal verschijnen om mij de keel door te snijden.

Wel zou ik me schamen als zijn erachter zou komen dat ik meewerkte aan een blad waarin zij met nazi’s wordt vergeleken.

Er ligt hier nog een stapeltje kaarten die ik kan uitdelen aan mensen zodat ze een proefabonnement op het Katholiek Nieuwsblad kunnen nemen. Dit stapeltje gaat nu in de bak met oud papier die morgen wordt geleegd.

Voltaire zei eens dat hij bereid was te sterven om het recht te verdedigen van iedereen om zijn mening te verkondigen, hoe dwaas die mening ook mocht zijn. Maar reclame hiervoor maken, zou ook hem te ver zijn gegaan.

De onbekende bewoners van het Graduale Massief

In de beschrijving van het Geloofseiland is helaas verouderde informatie opgenomen over het Graduale-massief. Vroeger was dit inderdaad een populair ski-oord, maar door de klimaatveranderingen binnen de rooms-katholieke kerk kan hier nauwelijks meer geskied worden.

Dat deze omissie op de kaart kon ontstaan is overigens begrijpelijk omdat deze gebieden, ook voor meer ontwikkelde gelovigen, tegenwoordig vrijwel onbekend zijn.

Ongeveer vijftig jaar geleden deden verschroeiende winden uit de steppe rond de Mariënburg - die ik trouwens ook mis op de kaart - de meeste pistes smelten. Alleen de hoogste en gevaarlijkste bleven nog over en dat terwijl de meeste inwoners van Geloofseiland de kunst van het skiën waren verleerd.

Verraderlijke quilisma’s, virga’s en de levensgevaarlijke pes-subpunctis liquescens zijn onoverkomelijke hindernissen geworden voor de onervaren skiërs van het eiland. Ook dit seizoen hebben reddingshelicopters talloze ongelukkigen moeten redden die op de top van een melisme vastzaten en reddingsploegen hebben ettelijke onvoorzichtige skiërs uit een neumenscheiding moeten bevrijden. Gelukkig waren er dit jaar geen doden te betreuren, maar vorig jaar vielen er nog vier dodelijke slachtoffers bij een afdaling in de achtste modus.

De meeste gelovigen beperken zich dan ook tot een glijpartijtje vanaf een van de kunstmatige heuveltjes in het Löwenthal dat zich op een veel lager niveau bevindt dan de oorspronkelijke pistes.

Op die hoge niveau’s bevinden zich nog kleine groepjes geharde skiërs. Sommigen zijn geheel afgesloten van de rest van het eiland, anderen hebben nog incidenteel contact met de overige bewoners, via smalle bergpaden die vaak worden geblokkeerd door de herders van beneden in het dal die bang zijn hun schapen aan de skiërs te verliezen.

De skiërs zijn erg schuw en als ze bijvoorbeeld in Twidden zijn, doen ze zich voor als werknemers van de grote aannemer Van den Berg, die verantwoordelijk is voor veel van de verbindingen op het eiland. Dat ze afkomstig zijn van de gregoriaanse hoogten in het Graduale Massief verzwijgen ze, bang als ze zijn te worden beschuldigd van polyfonie – op het eiland nog steeds een groot taboe.

Dat is een gevolg van de mythevorming die zich rond de skiërs heeft voorgedaan. Zo zouden ze allemaal terugverlangen naar de tijd dat het noorden nog in de greep was van de ijzige integralistische wind die het onmogelijk maakte om zelfs maar even een raam open te zetten. Wellicht zal de huidige paus nog eens een opdracht geven tot een expeditie om meer aan de weet te komen over dit geïsoleerde bergvolk.

De 95 stellingen van Luther

De deur van de slotkapel in Wittenberg

Een tijdje geleden deed Eric van den Berg de suggestie om de 95 stellingen van Maarten Luther te gaan twitteren. Een goed idee want die stellingen zijn in reformatorische kring niet erg bekend. In dit artikel
wordt uitgelegd waarom.

Het beeld dat Luther met het opgangen van zijn 95 stellingen op de deur van de slotkapel in Wittenberg de bedoeling had om de reformatie te starten, klopt niet. Hij wilde een discussie op gang brengen over de aflaten. Eigenlijk was de deur van de kapel een soort prikbord waarop hoogleraren zoals Luther bijeenkomsten aankondigden. Zoals die discussiebijeenkomst over aflaten.

Maar in de geschiedschrijving gaat het vaak zo, dat we in het verleden al de latere uitkomst zien. Zo nemen we nu algemeen aan dat Luther in 1517 willens en wetens de reformatie startte en de lutherse kerk stichtte.

Dat is niet zo. Hij verwachtte zelfs dat hij uitgenodigd zou worden op het Concilie van Trente, dat in 1545 begon met het hervormen van de rooms-katholieke Kerk. Er waren toen zelfs nog vooraanstaande katholieke theologen die een dialoog probeerden op gang te houden met de lutheranen.

Maar uiteindelijk zou het concilie zich juist afzetten tegen de leer van Luther en Calvijn en trokken ook de protestanten zich terug in hun eigen kerkgenootschappen. Daardoor blijven de raakvlakken tussen de rooms-katholieke Kerk en de protestanten tijdens het eerste stadium van de reformatie onderbelicht.

Wat is er mis in Breda?

Er is iets mis in het bisdom Breda. Het aantal uitschrijvingen uit de rooms-katholieke Kerk is daar vorig jaar gedaald, aldus dit artikel in BN/De Stem. Elders steeg het aantal en dit is volgens het Kaski, dat de cijfers vorige week vrijdag presenteerde, vooral te wijten aan de commotie rond kindermisbruik, de affaire-Williamson en de ‘hostierel’.

Het Kaski heeft alleen de cijfers bekeken en niet gevraagd naar de beweegredenen van de kerkverlaters. Puur kijkend naar de cijfers moeten we concluderen dat nogal wat Bredase katholieken die op het punt stonden om de Kerk de rug toe te keren zich in het licht van die affaires hebben bedacht en tot de conclusie zijn gekomen dat de Kerk eigenlijk nog zo gek niet is.

Een medewerker van het Kaski wijst als oorzaak de gebrekkige parochieadministratie aan. Maar, vraag je je af, zijn de cijfers van de andere bisdommen dan wel betrouwbaar?

Wanneer je het volledige artikel van het Kaski leest, kom je tot de conclusie dat de affaires van de afgelopen twee jaar opmerkelijk weinig invloed hebben gehad op het aantal katholieken. Kennelijk meet het overgrote deel de zaken in hun juiste proporties te zien: de toestand is ernstig, maar niet uitzichtloos.

Het lag niet aan twitter

Wordt Mariska Orbán-de Haas zo fel aangevallen omdat ze haar standpunt via Twitter verspreidt? Twitter laat inderdaad geen ruimte voor nuances, maar volgens mij is er toch iets anders aan de hand.

De bedreigingen die aan haar adres worden geuit zijn buitengewoon ernstig en eigenlijk in Nederland zonder precedent. Welke andere hoofdredacteur kan er ’s avonds niet meer gerust over straat?

Ik denk dat ze vooral een schrikreactie oproept bij een groep die ik voor het gemak maar even als ‘liberalen’ zal aanduiden en die tevreden hebben geconstateerd dat het geloof, in ieder geval het christelijk geloof, achter de voordeur is verdwenen. Het speelt geen rol meer van betekenis in het maatschappelijk debat.

De schrik is des te groter als dit wel het geval blijkt. Mariska Orbán slaagde er bijna in het debat over abortus te laten kantelen. De vraag is altijd geweest of de vrouw het recht heeft over haar eigen lichaam te beschikken en zo nodig abortus te laten plegen.

Door de kwestie in het persoonlijke te trekken, heeft dit abstracte debat over rechten concreet gemaakt: het gaat over mensen en dan vooral ook over mensen die nog niet geboren zijn.

Met christenen, katholieken, hoefde je geen rekening meer te houden. Ze waren gemakkelijk belachelijk te maken of ze probeerden hun standpunten bij voorbaat al zo in te zwachtelen dat ze bij andersdenkenden niet te hard zouden aankomen.

Mariska Orbán doet daar niet aan mee. Daardoor krijgen de ‘liberalen’ nu ineens vanuit onverwachte hoek een rechtse directe. Dat doet pijn en dat veroorzaakt agressie. Of het verstandig is, dat is een andere vraag.

De catechismus op twitter: mijn mening

Wat ik tot nu toe vind van de twittercatechismus? Allereerst is het nuttig voor mijzelf. Ik ben namelijk nooit verder gekomen dan ‘Waartoe zijn wij op aarde?’ ‘Wij zijn op aarde om hier en hiernamaals gelukkig te zijn.’ Het stond in een reliëf dat aangebracht was in de gang van mijn lagere school.

De kapelaan die wekelijks langskwam had het al niet meer over de catechismus. Ik herinner me dat hij woorden op het bord schreef en dat we moesten zeggen wat we daarbij dachten. Verder vertelde hij ons dat geleerden het gewicht van de ziel hadden berekend. Nadat hij in het huwelijk was getreden, was het afgelopen met de godsdienstlessen op onze R.K. Lagere School.

Wat is het nut van een twittercathechismus? Ik weet het niet. Je komt er pas achter door te experimenteren. We beginnen nu pas te ontdekken wat we met sociale media kunnen doen.

Dat is me de afgelopen weken wel duidelijk geworden. Ik woon op 15 km van Moerdijk. Mede dankzij twitter kwam ik er al snel achter wat er aan de hand was en dat de wind de goede kant uit blies (nou ja, voor mij dan - excuses inwoners van Strijen en Dordrecht).

Als er nog eens zoiets gebeurt, zal ik weer twitter gaan volgen en misschien zelf gaan twitteren. Geen catechismus, maar schietgebedjes.

Raad voor de Bevordering van de Nieuwe Evangelisatie

De Pauselijke Raad voor de Bevordering van de Nieuwe Evangelisatie, waarvan mgr. Léonard op 5 januari 2011 als lid werd benoemd, werd opgericht op 28 juni 2010. Deze Raad moet onderzoeken hoe het evangelie kan worden verkondigd in geseculariseerde gebieden zoals Europa en Noord-Amerika.

Een actueel artikel is te vinden op Wikipedia

Belangrijke bron is een artikel van de altijd goed geïnformeerde Amerikaanse journalist John L. Allen, die al twee maanden tevoren op de hoogte was van de oprichting van de nieuwe raad.

Zie ook rkdocumenten.nl